Bovenstem is iets wat je kan horen, iets wat je kan voelen. Maar bovenstem is ook iets wat moeilijk met woorden te omschrijven is. Misschien is de beste definitie van bovenstem wel ‘folklore’ (volkskunst). We spreken dan wel van heel bijzondere volkskunst. Een recensent kwalificeerde de Genemuider gemeentezang met bovenstem als ‘Volkskunst Optima Forma’. We zullen proberen iets weer te geven van ‘wat is bovenstem?‘.
Bovenstem is een tegenmelodie die gezongen wordt bij de psalmen. De naam bovenstem is te verklaren omdat deze tegenmelodie boven de melodie van de psalm uitzingt. De bovenstem klinkt bij psalmen in een toonzetting in grote terts (majeur). Deze psalmen lenen zich het beste voor spontane gemeentezang met bovenstem. Over het algemeen zijn deze psalmen ‘lofpsalmen’.
De bovenstem wordt bepaald door de begeleiding van psalm. De organisten begeleiden de psalmen ieder op zijn eigen wijze. De onderliggende begeleidingszetting (de akkoorden) verschillen per organist. Die verschillen bepalen ook de verschillen in karakter en toonhoogte. We kunnen dus stellen dat de bovenstem in eerste instantie improviserend werd gezongen. Dat maakt bovenstem ook tot een begrip wat moeilijk te omschrijven is. Bovenstem is namelijk muziek, het leeft! Het is feite niet vast te stellen in vooraf aangegeven kaders.
Genemuiden en de bovenstem
Genemuiden wordt gezien als de bakermat van de bovenstem. De eerste landelijke bekendheid krijgt de Genemuider bovenstem in 1938. De NCRV zendt dan een kerkdienst uit vanuit de Hervormde Kerk van Genemuiden. Tijdens die uitzending was ook de gemeentezang te horen. Het is ook vanaf de jaren 1960-1970 dat de bovenstem, vanuit Genemuiden, meer bekendheid krijgt. De gemeentezang wordt dan opgenomen op grammofoonplaten. Deze grammofoonplaten worden wereldwijd beluistert. Dit is echter niet het begin van de Genemuider bovenstem. Uit overlevering weten we dat de bovenstem omstreeks 1865 al in gebruik was. De bovenstem werd niet alleen in de kerk beoefend. We weten dat in het verleden de Genemuider biezensnijders psalmen met bovenstem zongen tijdens de biezenoogst aan de kust van de Zuiderzee. Hierbij komt het improviserende karakter van de bovenstem weer terug. Tijdens dit zingen werd de zang namelijk niet begeleid. Men zong de psalmen á capella. Ook in de huiskamers werd (en wordt nog steeds) veelvuldig de psalmen gezongen. Daarbij zong meestal de vader de bovenstem, zo is de bovenstem overgedragen van generatie op generatie. Dit zingen gebeurde ook improviserend, de bovenstem was nog niet vastgelegd op papier. We spreken daarom ook van ‘folklore’ (volkskunst), het is van generatie op generatie overgedragen.
Vanaf ongeveer 1975 werd dat anders. De toenmalige dirigent van het Christelijk Genemuider Mannenkoor ‘STEREO’, Jan Zwanepol, zette de Genemuider bovenstem op muziek. De bovenstem werd daardoor meer ingekaderd. Het werd immers vastgelegd op papier. Deze zettingen worden tot op de dag van vandaag gebruikt om de bovenstem door te geven aan de volgende generaties. Toch is er in de praktijk niet veel verandert. Zoals eerder genoemd kan de bovenstem verschillen door verschillende aspecten. In de Genemuider kerken wordt de bovenstem nog steeds gezongen. Per kerk is er ook verschil in de bovenstem te horen. De bovenstem is muziek en dus levend.